Sáng ngày 15/12/2020, tại Hội trường tầng 1 - Số 27, Trần Xuân Soạn, Hà Nội, Viện nghiên cứu Văn hóa (Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam) đã tổ chức Hội nghị Thông báo văn hóa Năm 2021 với chủ đề “Văn hóa các tộc người ở Việt Nam trong bối cảnh hiện đại hóa và hội nhập".
Quá trình hiện đại hóa, hội nhập vùng miền, quốc tế đang diễn ra ở Việt Nam trong thập kỷ qua đã tạo ra nhiều thay đổi lớn trong đời sống và thực hành văn hóa cả ở dân tộc đa số và các dân tộc thiểu số, ở cả các cộng đồng sinh sống tại đô thị và nông thôn. Hiện đại hóa tuy tạo ra sự thay đổi văn hóa các cộng đồng, các tộc người, tuy nhiên không hẳn chỉ tạo ra sự đồng nhất, hòa tan hay phá hủy hoàn toàn văn hóa cổ truyền. Trong 10 năm trở lại đây, trên cơ sở tiếp cận các lý thuyết nghiên cứu mới, các nguồn tư liệu mới, nghiên cứu về thực hành văn hóa trong bối cảnh hiện đại hóa đã đạt được nhiều kết quả quan trọng. Tiếp nối thành công của các Hội nghị Thông báo Văn hóa trước đây, Hội nghị Thông báo Văn hóa năm 2021 với chủ đề “Văn hóa các tộc người ở Việt Nam trong bối cảnh hiện đại hóa và hội nhập” là diễn đàn khoa học để Viện Nghiên cứu Văn hóa trình bày, thảo luận các kết quả nghiên cứu mới về mối quan hệ giữa hiện đại hóa, hội nhập và đời sống văn hóa của các tộc người, các vùng miền ở Việt Nam, ở các khía cạnh lý thuyết và thực tiễn đóng góp vào quá trình tổng kết lý thuyết, phương pháp nghiên cứu và tư vấn chính sách phát triển văn hóa Việt Nam đương đại.
Toàn cảnh Hội nghị
Hội nghị Thông báo Văn hóa năm 2021 vinh dự có sự tham gia của nhiều nhà khoa học đến từ các cơ quan, các viện nghiên cứu, các trường đại học trong và ngoài Hà Nội, trong đó có: GS.TS. Lê Hồng Lý - Chủ tịch Hội văn nghệ dân gian Việt Nam, GS.TS. Nguyễn Hữu Minh - nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Gia đình và Giới, TS. Nguyễn Thị Thanh Bình - Phó Tổng biên tập Tạp chí Dân tộc học. Về phía đơn vị tổ chức đồng thời là chủ tọa Hội nghị có: PGS.TS. Nguyễn Thị Phương Châm - Viện trưởng Viện Nghiên cứu Văn hóa, PGS.TS. Phạm Văn Dương - Phó Viện trưởng, TS. Hoàng Cầm - Phó Viện trưởng, cùng toàn thể các cán bộ nghiên cứu của Viện.
PGS.TS. Phạm Văn Dương giới thiệu chương trình Hội nghị
PGS.TS. Nguyễn Thị Phương Châm phát biểu khai mạc Hội nghị
Phát biểu khai mạc Hội nghị, PGS.TS. Nguyễn Thị Phương Châm đã nhấn mạnh về sự nổi lên của nhiều sự kiện văn hóa lớn trong năm 2021, điển hình là Hội nghị Văn hóa toàn quốc nơi các lãnh đạo Đảng và Nhà nước đã khẳng định về sự quan tâm đến lĩnh vực văn hóa, coi văn hóa là sức mạnh nội sinh cho phát triển. Trong bối cảnh đại dịch Covid-19 diễn biến hết sức phức tạp, sự xuất hiện của chủ đề văn hóa trên các diễn đàn thảo luận và trên các phương tiện truyền thông phần nào cho thấy sự đánh giá cao tầm quan trọng của vấn đề văn hóa trong giải quyết cuộc khủng hoảng của đại dịch. Trong một khoảng thời gian rộng lớn hơn, có thể thấy văn hóa ngày càng trở thành vấn đề lớn trong cả công tác nghiên cứu cũng như đời sống xã hội. Tuy nhiên, vẫn còn một khoảng cách lớn để những diễn ngôn về văn hóa, những tuyên bố của Đảng và Nhà nước về văn hóa được hiện thực hóa, để văn hóa trở thành sức mạnh nội sinh cho phát triển. Việc san lấp dần khoảng cách đó là nhiệm vụ của các nhà nghiên cứu văn hóa.
TS. Hoàng Cầm đọc báo cáo đề dẫn Hội nghị
Phát biểu đề dẫn Hội nghị, TS. Hoàng Cầm khẳng định: Hiện đại hóa hiểu một cách khái quát và đơn giản nhất là quá trình thay đổi từ cũ sang mới, từ truyền thống sang hiện đại trong nếp sống hàng ngày, trong khát vọng, trong lối suy nghĩ, hệ giá trị, cơ sở hạ tầng, đời sống vật chất, đời sống tinh thần… Sự hội nhập thông qua nhiều kênh đa dạng của đời sống xã hội đã hiển hiện và len lỏi trong khắp mọi nơi, trong mọi lĩnh vực ở Việt Nam. Với ý nghĩa như vậy, trong những năm gần đây, hiện đại hóa và hội nhập không chỉ hiện diện ở các con phố, các đô thị, các thị trấn, thị xã, các khu vực nông thôn đồng bằng, mà còn hiện diện ngày càng mạnh mẽ ở các làng bản miền núi nơi chỉ vài chục năm trước vẫn được coi là “xa xôi hẻo lánh”, “vùng sâu vùng xa”, đang bị “đè nén” bởi truyền thống. Phát triển theo cách hiểu phổ biến hiện nay là chỉ số chính và quan trọng nhất được sử dụng để đánh giá những nỗ lực hướng tới và nhằm đạt được sự hiện đại hóa. Phát triển với các chiều kích khác nhau đã có ảnh hưởng mạnh mẽ đến việc cấu trúc sự chuyển đổi xã hội, văn hóa và kinh tế ở khắp mọi nơi trên thế giới, đặc biệt là ở các nước đang phát triển. Quá trình hiện đại hóa cũng như hội nhập vùng miền, khu vực và quốc tế diễn ra mạnh mẽ ở Việt Nam trong vài thập kỷ qua đã có tác động lớn tới đời sống văn hóa các cộng đồng, các tộc người ở miền núi lẫn đồng bằng, ở nông thôn lẫn đô thị trên mọi khía cạnh như: thực hành tôn giáo, tín ngưỡng, giải trí, phong tục tập quán, lối sống, thực hành di sản, trang phục, hoạt động sinh kế, quá trình kiến tạo bản sắc tộc người, nhóm người… Tuy nhiên, chúng chưa thể tạo ra sự đồng nhất, hòa tan hay phá hủy văn hóa cổ truyền của các cộng đồng địa phương. Thay vào đó, hai quá trình này góp phần tạo ra sự đa dạng mới của các thực hành văn hóa. Trong bối cảnh và điều kiện mới, các cộng đồng, tộc người và nhóm xã hội, với việc dựa vào các truyền thống văn hóa, những nhu cầu và mục đích riêng, đã có những chiến lược, cách ứng phó riêng gợi nên bản sắc thực hành văn hóa, lối sống, chiến lược mưu sinh… mà không bị đồng nhất, hòa tan như nhiều nghiên cứu về hiện đại hóa trước đây đã khẳng định.
Trên cơ sở nguồn tư liệu mới, góc nhìn mới của lĩnh vực nghiên cứu văn hóa, trong bối cảnh hiện đại hóa và hội nhập đã đạt được nhiều kết quả quan trọng, Hội nghị Thông báo Văn hóa năm 2021 hướng đến mục tiêu tạo diễn đàn khoa học để các nhà nghiên cứu văn hóa trình bày, thảo luận những kết quả nghiên cứu mới về mối quan hệ giữa hiện đại hóa, hội nhập và thực hành văn hóa của các tộc người trên khắp các vùng miền tại Việt Nam, ở trên cả khía cạnh lý thuyết và thực tiễn. Ban tổ chức Hội nghị đã nhận được 60 bài tham luận từ các nhà khoa học làm việc tại các viện nghiên cứu, trường đại học, các cơ quan Bộ, ngành. Dựa trên nguồn tư liệu thực tế phong phú và góc nhìn từ lát cắt đương đại, nội dung các bài tham luận đề cập đến nhiều lĩnh vực, nhiều hình thức thực hành và biểu đạt văn hóa khác nhau, ở các tộc người và nhóm người khác nhau trong bối cảnh đương đại. Các thực hành và biểu đạt được các tham luận bao gồm: văn hóa sinh kế, thực hành tôn giáo, tín ngưỡng, lễ hội, âm nhạc, nghệ thuật, phim ảnh, tri thức địa phương… và cách các tộc người tạo nên bản sắc văn hóa của họ.
PGS.TS. Nguyễn Thị Phương Châm trình bày tham luận “Phục dựng di tích và lễ hội đền Xã Tắc (Móng Cái, Quảng Ninh): Tâm thức truyền thống, nhu cầu đương đại”
ThS. Trần Đức Tùng trình bày tham luận “Trở thành công dân của vùng di sản: thích ứng văn hóa của người Hmông ở cao nguyên đá Đồng Văn, Hà Giang”
TS. Đặng Diệu Trang trình bày tham luận “Facebook: giao tiếp trên mạng xã hội và sự kiến tạo bản sắc cá nhân”
Các đại biểu nêu ý kiến thảo luận và đặt câu hỏi cho tác giả tham luận
TS. Đinh Mỹ Linh trình bày tham luận “Phim Trung Quốc tại Việt Nam: Truyền bá và tiếp nhận văn hóa qua mạng Internet thời kỳ hội nhập”
ThS. Hoàng Phan Hạnh Hiền trình bày tham luận “Phim ngôn tình Trung Quốc trong đời sống văn hóa tinh thần của giới trẻ Hà Nội hiện nay”
TS. Vũ Hoàng Hiếu trình bày tham luận “Quân sự hóa ngôn ngữ chống dịch Covid 19: một diễn giải từ góc nhìn văn hóa”
Các đại biểu nêu ý kiến thảo luận và đặt câu hỏi cho tác giả tham luận
Hội nghị Thông báo Văn hóa năm 2021 diễn ra trong điều kiện phải đảm bảo các biện pháp phòng chống dịch Covid-19 nên gặp hạn chế về quy mô số đại biểu tham gia, bao gồm các nhà khoa học trong nước và quốc tế. Tuy nhiên, trong thời gian một buổi sáng, với tinh thần làm việc nghiêm túc, khẩn trương, 6 tham luận trình bày trong Hội nghị đã nhận được rất nhiều các ý kiến thảo luận, thể hiện không khí học thuật sôi nổi của Hội nghị. Mặc dù có những quan điểm chưa thông nhất, các ý kiến vẫn chủ yếu xoay quanh vấn đề sự đa dạng của các chiều kích văn hóa trong bối cảnh hiện đại hóa và hội nhập.
PGS.TS. Nguyễn Thị Phương Châm tổng kết và bế mạc Hội nghị
Phát biểu tổng kết Hội nghị, PGS.TS. Nguyễn Thị Phương Châm khẳng định rằng trong bối cảnh đất nước phát triển với hai quá trình phổ quát là hiện đại hóa và hội nhập, với sự tồn tại của rất nhiều khẩu hiệu và định hướng về phát triển, xây dựng văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng các yêu cầu của thời kỳ mới, các nhà nghiên cứu văn hóa phải đối mặt với không ít thách thức, đồng thời cũng có cơ hội tham gia vào những không gian học thuật mới. Các chủ đề nghiên cứu văn hóa đương đại rất đa dạng và có thể đi theo nhiều hướng nhìn khác nhau. Tuy nhiên, việc đề cao, tôn trọng đa dạng văn hóa, đa dạng các biểu đạt văn hóa của các tộc người vẫn phải là quan điểm mang tính xuyên suốt trong cả lý luận và thực tiễn.