Tìm kiếm

Văn hóa - xã hội nông thôn Việt Nam trong bối cảnh chuyển đổi

18/10/2019

Nhiều tác giả ;

2019

569

Nxb Thế giới

Tuyển tập 34 trên tổng số 100 bài tham luận của các nhà khoa học đến từ các cơ quan nghiên cứu, trường Đại học, Cao đẳng và các địa phương trong cả nước gửi đến Hội nghị thông báo văn hóa năm 2018 của Viện Nghiên cứu Văn hóa. Các bài tuyển chọn được sắp xếp theo bốn nhóm chủ đề gồm: 1) Những vấn đề chung (8 bài); 2) Nghi lễ - lễ hội (10 bài); 3) Không gian văn hóa - xã hội và nghệ thuật (8 bài); và 4) Văn hóa mưu sinh (8 bài).

LỜI MỞ ĐẦU

       Trong ba thập kỷ gần đây, công nghiệp hóa, hiện đại hóa và sự phát triển kinh tế thị trường đã tạo ra những chuyển đổi mạnh mẽ ở nông thôn trên nhiều phương diện, từ thực hành văn hóa, xã hội, sở hữu và sử dụng tài nguyên cho đến các chiến lược, phương thức và quyết sách trong mưu sinh,... Quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đã tạo ra sự thay đổi lớn song chúng không phá bỏ hoàn toàn các truyền thống văn hóa - xã hội nông thôn. Thay vào đó, các quá trình này góp phần hình thành các cộng đồng nông thôn khác so với mô hình của xã hội cũ, có đặc điểm và bản sắc đa dạng, phức tạp. Đối phó với các ngoại lực được tạo ra từ sự thay đổi của bối cảnh kinh tế, xã hội và chính trị, mỗi làng quê, cộng đồng, trên cơ sở truyền thống văn hóa của mình, lại có những chiến lược, cách ứng phó đế thích ứng, tạo ra những bẳn sắc, thực hành văn hóa và cách thức mưu sinh riêng không bị đồng nhất hay hòa tan.

       Để tìm hiểu, nhận diện và làm rõ hơn về diện mạo văn hóa nông thôn Việt Nam, đặc biệt là cách thức các cộng đồng nông dân, nông thôn tái cấu trúc văn hóa, bản sắc cũng như lối sống để thích ứng trong bối cảnh chuyển đổi, ngày 4 tháng 12 năm 2018, Viện Nghiên cứu Văn hóa (Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam) đã tổ chức Hội nghị thông báo văn hóa thường niên, tập trung thảo luận các vấn đề của văn hóa - xã hội nông thôn Việt Nam đương đại.

       Hội nghị đã nhận được gần 100 bài tham luận từ các nhà khoa học đến từ các cơ quan nghiên cứu, trường Đại học, Cao đẳng và các địa phương trong cả nước. Để giới thiệu đến đông đảo bạn đọc các kết quả quan trọng của Hội nghị thông báo văn hóa năm 2018, Nhóm biên tập đã chọn ra 34 bài tham luận để in trong cuốn sách này. Các bài tuyển chọn được sắp xếp theo bốn nhóm chủ đề gồm: 1) Những vấn đề chung (8 bài); 2) Nghi lễ - lễ hội (10 bài); 3) Không gian văn hóa - xã hội và nghệ thuật (8 bài); và 4) Văn hóa mưu sinh (8 bài).

       + Nhóm bài Những vấn đề chung tập họp các bài viết về sự biến đổi đa chiều cạnh của văn hóa nông thôn hiện nay từ trong gia đình đến cộng đồng. Đó là các bài viết bàn về công việc nghiên cứu biến đổi văn hóa ở làng quê (Nguyễn Thị Phương Châm) và một số vấn đề có tính thời sự như mâu thuẫn trong bảo tồn di sản ở Tây Nguyên (Nguyền Văn Thắng - Trần Minh Đức), biến đổi của chức năng gia đình hay thái độ/cách ứng xử với văn hóa truyền thống trước tác động của công nghiệp hóa - hiện đại hóa, của Chương trình xây dựng nông thôn mới và tái định cư thuỷ điện Sơn La (Nguyễn Thanh Tùng, Bùi Kim Phương và Phan Thị Cẩm Vân). Ngoài ra, nhóm bài này còn có hai tham luận giới thiệu về dấu ấn văn hóa Chăm pa ở Hà Nam và công tác biên soạn văn bia Quốc ngữ cho lăng tưởng niệm Nguyễn Công Trứ ở huyện Tiền Hải, Thái Bình (Bùi Văn Chính và Chu Xuân Giao). Nội dung các bài viết cho thấy dưới sự tác động của nhiều yếu tố chủ quan và khách quan khác nhau, văn hóa nông thôn hiện nay đã có sự linh hoạt trong thích nghi, thích ứng phản ánh sự biến đổi mang tính tất yếu của thời đại.

      + Nhóm bài về Nghi lễ - lễ hội gồm những bài viết xoay quanh các thực hành cúng bái, kiêng kỵ, cưới xin, tang ma, giỗ chạp v.v... Cụ thể là giới thiệu, mô tả về các thực hành như: cúng giỗ ở các gia đình nông thôn miền Tây Nam Bộ (Bùi Thị Thùy Trang), diễn xướng Bảo quyển Phật giáo trong tang lễ của người Việt ở đồng bằng Bắc Bộ (Bùi Quốc Linh), kiêng kỵ trong trồng trọt của người Xơ Teng ở Kon Tum (A Tuấn), nghi lễ Kin pang Then của người Thái ở Tây Bắc (Nguyễn Thị Yên) và các lễ hội đầu năm ở làng Chăm Ninh Thuận (Bá Minh Truyền). Không chỉ dừng lại ở mô tả, nhiều bài viết còn đi sâu phân tích, thảo luận về các thực hành này, nhìn nhận chúng với một quan điểm nghiên cứu cập nhật. Theo đó, sự biến đổi của các nghi lễ thờ cúng hay cách thức tổ chức lễ hội hiện nay ở nông thôn cho thấy các truyền thống không phải bất biến; chúng luôn được làm mới thông qua thương thỏa giữa chủ thể và bối cảnh thực tiễn. Điều này được thể hiện chi tiết ở các phân tích về lễ hội điện Trường Bà ở huyện Trà Bồng, Quảng Ngãi, lễ hội đình làng Vọng Lỗ, Thái Bình (Phan Thùy Giang và Phan Thị Hoa Lý), nghi lễ và tiền mừng trong đám cưới ở một số tộc người thiểu số (Lê Thị Hường và Lý Viết Trường) hay những xung đột xảy ra trong triển khai xây dựng khu tưởng niệm Lê Ngọc Hân ở làng Ninh Hiệp, Bắc Ninh (Nguyễn Giáo).

       + Nhóm bài về Không gian văn hóa - xã hội, nghệ thuật gồm các bài viết về biến đổi không gian nhà ở (Phạm Đình Bích Vân, Trương Thúy Trinh), không gian làng, làng nghề (Nguyễn Mỹ Thanh, Đỗ Danh Huấn - Đức Trung và Lê Văn Minh - Lò Ngọc Diệp), không gian lễ hội, âm nhạc và nghệ thuật (Lê Cẩm Ly, Vũ Tú Quỳnh và Kiều Trung Sơn). Các bài viết tập trung mô tả sự biến đổi của các không gian này, chỉ ra mối quan hệ giữa bối cảnh với việc sử dụng các không gian trong đời sống. Nhiều bài viết nêu dẫn chứng khẳng định các không gian văn hóa - xã hội, nghệ thuật truyền thống vẫn có một vị trí nhất định trong các làng quê hiện nay; chúng tiếp tục được người dân và chính quyền địa phương "níu giữ"/ "tái hiện lại" ở hiện tại.

       + Nhóm bài về Văn hóa mưu sinh là những bài viết về cách thức làm ăn/sinh tồn của những người dân ở các làng quê hiện nay. Các bài viết cho thấy cùng với công nghiệp hóa, hiện đại hóa, họ không ngừng phát huy nội lực, làm mới các truyền thống mưu sinh để tồn tại trước những thách thức, bấp bênh của nền kinh tế thị trường. Các thực hành sinh kế truyền thống như trồng rừng của người Dao ở miền núi phía Bắc hay trồng rau sạch ở một làng người Kinh ở Huế vẫn là những hoạt động kinh tế quan trọng, góp phần nâng cao đời sống vật chất cho người dân (Đoàn Thị Tuyến, Đào Vĩnh Hợp, Võ Thị Ánh Tuyết). Tương tự, các tri thức dân gian về lao động sản xuất tiếp tục được áp dụng phổ biến cùng với khoa học kỹ thuật hiện đại ở nhóm thiểu số Khơmú (Lương Văn Thiết). Bên cạnh đó, nhiều hoạt động mưu sinh mới cũng xuất hiện; chúng được tiếp nhận trong sự tính toán, cân nhắc kỹ lưỡng của các chủ thể (Hoàng Thị Thu Hằng, Nguyễn Thị Huệ, Trần Đức Tùng). Trong nhóm còn có hai bài viết thảo luận riêng về tác động của chính sách tái định cư ở vùng dự án thuỷ điện A Lưới (Nguyễn Xuân Hồng - Trương Thị Yến) và chỉ ra ảnh hưởng của các yếu tố văn hóa - xã hội như giới, lứa tuổi và dân tộc trong tiếp cận đất đai ở Tây Nguyên (Phan Phương Hảo).

       Nội dung của 34 bài viết trong bốn nhóm chủ đề nêu trên cho thấy những chuyển đổi văn hóa - xã hội nông thôn hiện nay là tất yếu, có quan hệ mật thiết với quá trình phát triển và hội nhập quốc tế của đất nước. Trong phạm vi của các làng quê, những chuyển đổi này có thể quan sát ở tất cả các khía cạnh từ nghi lễ - lễ hội, không gian văn hóa - xã hội - nghệ thuật và cả trong cách thức mưu sinh của người dân. Cụ thể, các bài viết về nghi lễ - lễ hội cho thấy thực hành thờ cúng/tổ chức lễ hội ở nông thôn hiện nay luôn được các chủ thể "làm mới" trong sự thương thỏa với điều kiện và bối cảnh cụ thể địa phương. Không có một thực hành nghi lễ hoặc lễ hội nào có thể đứng ngoài sự biến đổi ấy. Cái cũ và mới trong tất cả các thực hành luôn có sự đan xen, song hành. Tương tự, khi nói về phương thức mưu sinh hay các không gian cụ thể, nhiều thực hành truyền thống vẫn tiếp tục phát huy, khẳng định vị trí trong cuộc sống và quá trình phát triển nói chung, cho dù hoàn cảnh lịch sử có thể đã thay đổi. Những gì đang diễn ra trên thực tế cuộc sống của người nông dân nông thôn hiện nay đã gợi ra nhiều suy nghĩ: Chúng ta nên nhìn nhận sự biến đổi này như thế nào? Phải chăng bức tranh văn hóa - xã hội nông thôn hiện nay chỉ đơn giản là sự song hành giữa cái cũ và mới? Vì sao và bằng cách nào những cái "cũ" và "mới" đó lại có thể tồn tại? Và nếu văn hóa truyền thống không phải bất biến thì đâu sẽ là cách giải quyết tốt nhất cho câu chuyện bảo tồn văn hóa ở nông thôn hiện nay?... Đây có lẽ sẽ là những câu hỏi lớn cần tiếp tục nghiên cứu, làm sáng tỏ.

       Về việc tổ chức bản thảo, sự sắp xếp các bài viết theo nhóm chủ đề như nêu trên chỉ mang tính tương đối bởi một tham luận có thể phù hợp với nhiều nhóm nội dung khác nhau. Ở mỗi một nhóm nội dung, các bài viết được sắp xếp thứ tự theo tên của tác giả. Trong quá trình làm việc, nhóm tổ chức bản thảo đã biên tập, chỉnh sửa một số vấn đề về kỹ thuật, câu chữ, sắp xếp lại các ý, đoạn, rút gọn hoặc lược bỏ bớt các phần viết minh họa, tuy nhiên, nhóm cũng cố gắng tránh sự can thiệp quá sâu vào nội dung của các báo cáo.

       Cuối cùng, chúng tôi xin chân thành cảm ơn các nhà nghiên cứu trên cả nước đã gửi báo cáo tham luận tới Hội nghị và cho phép chúng tôi công bố. Cảm ơn Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam đã tạo điều kiện về kinh phí để cuốn sách Văn hóa - xã hội nông thôn Việt Nam trong bối cảnh chuyển đổi được xuất bản.

       Trân trọng cảm ơn!

Viện Nghiên cứu Văn hóa

 

Link: Đang cập nhật

Phóng sự hình ảnh

Liên kết Website

CỔNG THÔNG TIN ĐIỆN TỬ VIỆN NGHIÊN CỨU VĂN HÓA - VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

Bản quyền thuộc về Viện Nghiên Cứu Văn Hóa
Giấy phép số 499/GP-BC ngày 15/11/2007 của Bộ Thông tin và Truyền thông về cung cấp thông tin lên mạng Internet
Người chịu trách nhiệm chính: PGS.TS. Nguyễn Thị Phương Châm
Địa chỉ: 27 Trần Xuân Soạn, Hà Nội, Việt Nam. Email: vienvh@gmail.com
Điện thoại: 043.9784868. Fax: 043.9725903